Middeleeuwse handschriften beschikbaar in Digital Collections
De Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) heeft ruim vijfhonderd middeleeuwse handgeschreven tekstbronnen online beschikbaar gemaakt via Digital Collections. Hiermee is een derde deel van haar collectie westerse middeleeuwse handschriften – een van de grootste en de belangrijkste in Nederland – in hoge resolutie en open access beschikbaar gemaakt voor onderzoek, onderwijs en het belangstellende publiek. Alle manuscripten zijn voorzien van een IIIF-manifest en kunnen op afstand worden geraadpleegd via de Leidse IIIF Advanced Viewer. Daarnaast is voor Leidse onderzoekers en studenten een ongeveer even groot deel van de door Brill gedigitaliseerde Vossius-handschriften raadpleegbaar via de catalogus van UBL. Al deze stukken zijn binnen de bibliotheek digitaal in te zien en kunnen meestal ook fysiek geraadpleegd worden in de Leeszaal Bijzondere Collecties.
Middeleeuwse handschriften in Digital Collections
De westerse middeleeuwse handschriften beslaan de periode tussen 500 en ca. 1550 n.Chr. De Leidse collectie bevat ruim honderd codices die in de negende eeuw vervaardigd werden, de overige 1400 stammen uit latere eeuwen. Daarnaast bevat de collectie ruim duizend handschriftfragmenten, afkomstig uit Leidse bibliotheekbanden. Van de gedigitaliseerde codices die bijeengebracht zijn in de online collectie Western Medieval Manuscripts bevatten de meeste (zo’n vierhonderd) teksten van Latijnse en Griekse auteurs uit de klassieke oudheid of Latijnse geschriften van middeleeuwse kerkvaders en geleerden. Verder bevat Digital Collections meer dan honderd volkstalige handschriften, waaronder enkele hoogtepunten uit de Nederlandse literaire geschiedenis. Tevens zijn verschillende middeleeuwse handschriften uit collecties van belangrijke Leidse geleerden als Lipsius en Scaliger in te zien. De Latijnse en Griekse handschriften verzameld door Isaac Vossius (1618-1689) vormen een van de kroonjuwelen van de Leidse bibliotheekcollecties. Ze zijn gedigitaliseerd in samenwerking met uitgeverij Brill en beschikbaar voor Leidse onderzoekers en studenten via de Leidse catalogus na inlog met hun ULCN-account.
Verzamelen vanuit humanistisch ideaal
De Universiteit Leiden werd in 1575 gesticht vanuit een humanistisch ideaal en wetenschappers schonken in de eerste eeuwen na de stichting veel aandacht aan het bestuderen van de klassieke oudheid. Leidse filologen raadpleegden oude versies van klassieke teksten om door vergelijking van tekstvarianten allerlei fouten (ontstaan in het langdurige proces van tekstoverlevering) op te sporen en te verbeteren. Iets meer dan de helft van de nu digitaal beschikbaar gemaakte handschriften in Western Medieval Manuscripts behoort tot de Codices Bibliothecae Publicae Latini (BPL), handschriften die door de UBL verworven werden met dit doel. Daarnaast bevat de BPL-collectie manuscripten met christelijke teksten, waaronder schatten als het rond 875 gedateerde Evangeliarium uit Noord-Frankrijk en het schitterend verluchte Psalter van Lodewijk de Heilige, dat rond het jaar 1190 vervaardigd werd in Noord-Engeland.
Middeleeuwse handschriften uit de collectie Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
Een ander belangrijk deel van de middeleeuwse handschriftencollectie werd in 1876 door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde in permanente bruikleen gegeven aan de UBL. Uit deze collectie, in de handschriftsignaturen aangeduid met ‘LTK’, zijn ruim honderd handschriften en fragmenten nu digitaal raadpleegbaar gemaakt. Onder deze stukken bevinden zich Middelnederlandse religieuze teksten (zoals bijbelvertalingen, getijdenboeken en gebedenboeken), maar ook vroege Middelnederlandse wereldlijke teksten. Voorbeelden uit de laatste categorie zijn het handschrift met de Roman van Ferguut en het beroemde handschrift met de Roman van Walewein. Aanvankelijk was er aan de universiteiten weinig aandacht voor taal- en letterkundig onderzoek van teksten in het Nederlands, Frans, Duits en andere volkstalen, zeker niet als ze uit die inferieur geachte periode tussen Klassieke Oudheid en Renaissance stamden. Nederlandse taal en literatuur werd pas in de loop van de negentiende eeuw onderwerp van academische studie, mede door de opkomst van de Romantiek en de herwaardering van de Middeleeuwen. De UBL was overigens al relatief vroeg begonnen met het verzamelen van middeleeuwse volkstalige literatuur, maar het grootste deel van deze bronnen kwam naar de UBL met de bruikleen van de Maatschappij.
Kleinere collecties
Door de eeuwen heen heeft de UBL uit schenkingen, legaten en aankopen verschillende collecties van Leidse geleerden verworven. Deze collecties bevatten, naast gedrukte werken, correspondentie en manuscripten van recentere datum vaak ook middeleeuwse handschriften. Zo vermaakte Josephus Scaliger (1540-1609) een deel van zijn boeken bij testament aan de Leidse universiteit en kon de collectie van Justus Lipsius (1547-1606) na diverse omzwervingen aangekocht worden in 1722. Uit deze collecties en die van andere Leidse wetenschappers zijn nu handschriften beschikbaar in Digital Collections. Zie voor een volledige lijst van collecties van Leidse wetenschappers met middeleeuwse handschriften de subject guide Middeleeuwse handschriften.
-
BPL 6 B -
BPL 3094 -
BPL 3744 -
BPL 76 A -
LTK 191
Digitale beschikbaarheid
Volgens André Bouwman, conservator Middeleeuwse handschriften bij de UBL, is het belangrijkste doel van digitalisering het beschikbaar stellen van objecten ter ondersteuning van onderzoek en onderwijs. Hoewel niet alle vormen van modern paleografisch of codicologisch onderzoek mogelijk zijn met digitaal bronmateriaal is gepoogd in Digital Collections het materiaal zo authentiek mogelijk weer te geven. ‘Je leert niet alles via digitale bladzijdes en openingen, maar je komt wel veel dichter bij het handschrift dan alleen via een teksteditie’, volgens Bouwman. Sinds de implementatie van IIIF zijn er allerlei nieuwe mogelijkheden gekomen om gedigitaliseerde materialen te gebruiken, bijvoorbeeld in onderzoeksprojecten, maar ook binnen onderwijs. Zo lanceerde UBL in samenwerking met voormalig Scaligerhoogleraar Erik Kwakkel recentelijk de website: Digital Manuscripts in the Classroom en linkten onderzoekers van Huygens-KNAW voor hun tentoonstelling The Art of Reasoning in Medieval Manuscripts naar Leidse handschriften in Digital Collections. Verder is het via IIIF mogelijk geworden om lokale collecties centraal te ordenen, zoals in Biblissima, een portal die met een en dezelfde zoekactie toegang biedt tot gedigitaliseerde handschriften en oude drukken van tientallen bibliotheken, waaronder de BnF, de Bayerische Staatsbibliothek, de Bodleian Libraries en sinds kort ook de UBL.
Vanwege de gekozen cookie-instellingen kunnen we deze video hier niet tonen.
Bekijk de video op de oorspronkelijke website ofOver Digital Collections
Via Digital Collections maakt de UBL gedigitaliseerd en digital born materiaal beschikbaar. Het platform bevat uitgebreide functionaliteiten zoals het zoeken in full-text in gedrukte werken, het inzoomen op de beelden en de mogelijkheid om zelf HD-afbeeldingen te downloaden. Ook kan op materiaalsoort worden gezocht, kunnen zoekacties worden verfijnd, is er een koppeling met de bibliotheekcatalogus en kan tegelijk in verschillende collecties worden gezocht. Via de collectiepagina’s is iedere collectie ook apart goed toegankelijk. De gedigitaliseerde materialen zijn van duurzame links voorzien waardoor deze geschikt zijn voor verwijzingen op websites en in wetenschappelijke publicaties. Voor veel van het gedigitaliseerde materiaal geldt een CC-BY licentie: het materiaal kan door iedereen worden gebruikt. Er wordt voortdurend nieuw materiaal via Digital Collections toegankelijk gemaakt door de UBL. Een groot deel van de stukken is in te zien met de Leidse IIIF Advanced Viewer. Om de functionaliteit van Digital Collections optimaal te benutten kunnen gebruikers de Digital Collections instructievideo’s bekijken.