Zwarte Piet: geschiedenis en debat – een leeslijst
Al jarenlang is de discussie rond Zwarte Piet in Nederland een van de meest controversiële onderwerpen in de publieke sfeer. En de hevigheid van het debat is niet veel minder geworden in deze tijd. Volgens sommigen is Zwarte Piet slechts een personage binnen een onschuldige traditie gericht op kinderen, terwijl anderen spreken van een schadelijk stereotype dat institutioneel racisme in de hand zou werken. Ondertussen hebben veel auteurs, historici en polemisten gepoogd de discussie te duiden, het debat vanuit historisch perspectief te verrijken, of om het brede publiek voor hun zijde te winnen. De Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) bezit een aanzienlijke collectie uit ieder van deze categorieën en vormt daarmee bij uitstek een bron die het mogelijk maakt om zowel de geschiedenis van Zwarte Piet, als de discussie over hem te reconstrueren en te analyseren.
Ook op het gebied van Zwarte Piet en het debat rond het personage in Nederland heeft de UBL een uitgebreide en diverse collectie opgebouwd. De onderstaande lijst is dan ook slechts een onvolledige selectie van de honderden boeken die de UBL bezit over dit onderwerp. Alle onderstaande boeken zijn te lenen in de bibliotheek door de link onder de titel te volgen, of door zelf te zoeken in de catalogus.
Uit de collectie van de UBL
Wie is Zwarte Piet? Is zijn uiterlijk in de laatste jaren veranderd? En hoe is het sinterklaasfeest in Nederland door de eeuwen heen veranderd? Deze boeken, meestal geschreven door academici, geven de lezer een duidelijker beeld van de identiteit, ontwikkeling en culturele significantie van Zwarte Piet als personage in de Nederlandse geschiedenis. Door deze onderwerpen van een afstandje te bekijken en het onderwerp vanuit een wetenschappelijk perspectief te benaderen is het mogelijk de argumenten voor en tegen Zwarte Piet zelf onderbouwd te beoordelen.
Willem Koops, Madelon Pieper, Eugenie Boer, Sinterklaas verklaard.
2009
In deze kleine bundel worden Sinterklaas en het sinterklaasfeest besproken vanuit een reeks van verschillende visies: kunsthistorisch, opvoedkundig, letterkundig en folkloristisch. Zo laat het boek zien hoe de viering van het Sinterklaasfeest door de eeuwen heen veranderd is, hoe de Sint telkens een andere rol kreeg als opvoeder (van zeer streng tot juist heel empathisch) en hoe de liedjes over de goedheiligman van karakter veranderden.
Het boek bevat tevens een bijdrage van John Helsloot, onderzoeker bij het Meertens Instituut, over de geschiedenis van het debat over Zwarte Piet. Helsloot, die uitgebreid onderzoek deed naar het Sinterklaasfeest en (de discussie rond) Zwarte Piet, laat zien hoe de discussie zich sinds de jaren zestig heeft ontwikkeld en poogt onder andere te verklaren waarom de gemoederen over dit thema zo hoog oplopen.
Jop Euwijk, Frank Rensen, De identiteitscrisis van Zwarte Piet.
2017
Euwijk en Rensen, de makers van de tentoonstelling Zwarte Piet in de Media (Persmuseum 2016), bespreken in een helder en zakelijk betoog de oorsprong van Zwarte Piet, zijn ontwikkeling door de tijd heen, en de kritiek op Zwarte Piet, die al teruggaat tot de jaren dertig van de vorige eeuw.
Het boek laat zien dat Piet geen eenduidige oorsprong heeft en dat zijn karakter en uiterlijk door de tijd heen sterk zijn veranderd. Euwijk en Rensen laten verder zien dat er al in de jaren 1930 kritiek was op Zwarte Piet, maar dat deze pas in 2011 grote aandacht kreeg. Waarom was dat zo, en waarom is die discussie zo stroef verlopen?
Het boek geeft geen makkelijke antwoorden, maar geeft wel een goed overzicht van hoe (de discussie rond) Piet zich door de tijd ontwikkeld heeft.
Jan de Bas, Kom maar binnen! - Zwarte Piet in spotprenten 1871-2017.
2017
Cultuurhistoricus Jan de Bas schreef al eerder studies over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest, zoals Een mijter zonder kruis : Sint-Nicolaas in de protestantse pers 1945-2000. In Kom maar binnen onderzoekt De Bas spotprenten uit Nederlandse kranten en bladen om de vraag te beantwoorden hoe Piet afgebeeld werd en hoe zijn uiterlijk in de spotprenten veranderde. Daarvoor analyseerde hij bijna 1200 prenten. De analyse van die prenten, in de context van de steeds heftiger discussie over de rol en toekomst van Zwarte Piet, laat zien dat de veranderingen die Piets uiterlijk in de prenten doormaakte onderdeel zijn van het debat over Piet en de stereotypering van zwarte mensen.
Het debat in kaart gebracht
De UBL verzamelt niet alleen wetenschappelijke analyses over Zwarte Piet, maar ook boeken die duidelijk stelling nemen binnen het debat. Deze boeken deden veel stof opwaaien en werden gemengd ontvangen, toch zijn ze erg belangrijk voor het onderzoek dat in de toekomst naar dit onderwerp zal worden gedaan en geven de lezer vandaag meer inzicht in de argumenten die door beide kampen worden aangedragen voor en tegen het behoud van Zwarte Piet, in welke vorm dan ook.
Lulu Helder, Scotty Gravenberch, Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht.
1998
Tegenover de meer zakelijke en academische beschouwingen zijn er ook boeken die duidelijk stelling nemen tegen Zwarte Piet. In 1988 schreef Rahina Hassankhan in opdracht van de Landelijke Vereniging van Surinamers het boek Al is hij zo zwart als roet… Tien jaar later publiceerden de antropologe Lulu Helder en de schrijver Scotty Gravenbergh de bundel Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht. Uit het boek spreekt een sterke maatschappelijke betrokkenheid, Lulu Helder was in 1994 medeoprichter geweest van de actiegroep Zwarte Piet = Zwart Verdriet. Toch is de bundel niet alleen polemisch van opzet. Het boek bevat bijdragen van academici, kunstenaars, schrijvers, maar ook persoonlijke verhalen van mensen die gepest werden met Zwarte Piet.
Frits Booy, Het verhaal van Zwarte Piet: geschiedenis en betekenis.
2014
Ook werken van voorstanders van het behoud van Zwarte Piet zijn opgenomen in de collectie van de universiteitsbibliotheek. In Het verhaal van Zwarte Piet breekt Frits Booy een lans voor Piet, hoewel hij de Roetpiet prefereert. Als bestuurslid van het Nationaal Sint Nicolaas Comité zet Booy zich in voor het behoud van het Sinterklaasfeest, maar onderzoekt hij ook de geschiedenis van het feest. In dit korte boek onderzoekt Booy de oorsprong en ontwikkeling van Zwarte Piet door de tijd heen, en eindigt hij met een pleidooi om Piet niet zomaar uit het sinterklaasfeest te schrappen.
Wat raden Leidse stafleden aan?
De bibliotheek vroeg aan twee Leidse stafleden welke boeken uit de bibliotheek zij aanraden om de discussie over Zwarte Piet beter te begrijpen. Maartje Janse en Karwan Fatah-Black, beide docent geschiedenis aan de universiteit, raden aan om de discussie over Zwarte Piet te benaderen via breder onderzoek over beeldvorming over zwarte mensen in Nederland. Zij raden onder andere de volgende boeken aan:
Jan Nederveen Pieterse, Wit over zwart: beelden van Afrika en zwarten in de westerse populaire cultuur.
1990
Op basis van de tentoonstelling Wit over Zwart in het Tropenmuseum (1989) schreef socioloog Jan Nederveen Pieterse zijn boek over de manier waarop zwarte mensen in het verleden werden afgebeeld in westen. Hij gebruikte daarvoor advertenties, productverpakkingen, cartoons en andere afbeeldingen. Zwarte Piet neemt slechts een kleine plaats in tussen allerhande andere afbeeldingen, maar juist daardoor wordt duidelijk dat de beeldvorming rond Zwarte Piet niet op zichzelf staat, maar deel uitmaakt van een langere, internationale beeldtraditie.
Elmer Kolfin, Vincent Boele, Michèle Hendricks, Black is beautiful: Rubens tot Dumas.
2008
In 2008 werd opnieuw een tentoonstelling georganiseerd over de beeldvorming over zwarte mensen, ditmaal in de Nieuwe Kerk van Amsterdam. Opnieuw stonden afbeeldingen centraal, maar terwijl in het Tropenmuseum populair beeldmateriaal uit verschillende landen werd getoond, draaide de tentoonstelling Black is Beautiful vooral om schilderijen en andere kunstvormen uit Nederland. Daarbij lag ditmaal de nadruk juist op zwarte schoonheidsidealen in Nederlandse kunst. De tentoonstellingsbundel biedt een overzicht van de getoonde werken, evenals kunsthistorische analyses.
Allison Blakely, Blacks in the Dutch world: the evolution of racial imagery in a modern society.
1993
Ook Blakely neemt afbeeldingen als uitgangspunt voor zijn studie naar Nederlandse beeldvorming over zwarte mensen door de eeuwen heen. Volgens Blakely was het Nederlandse beeld van zwarte mensen overwegend positief, totdat in de zeventiende eeuw steeds meer stereotypes ingezet werden om kolonialisme en slavenhandel te verdedigen. Anders van in de andere twee boeken vormt Zwarte Piet het beginpunt van Blakely’s betoog en analyse. Volgens hem staat Piet symbool voor de ambigue houding die Nederlanders lange tijd innamen tegenover zwarte mensen: Zwarte Piet werd zowel gevreesd als geliefd. Op basis van uitgebreid onderzoek naar afbeeldingen, (kinder)literatuur en religieuze tradities onderzoekt Blakely hoe de houding van Nederlanders ten opzichte van zwarte mensen door de eeuwen heen veranderde.
Zelf onderzoek doen
De UBL biedt toegang tot allerlei databases waarmee je zelf onderzoek kunt doen naar de geschiedenis van Sinterklaas, Zwarte Piet en de discussie over Piet.
De krantendatabase Delpher van de Koninklijke Bibliotheek biedt toegang tot miljoenen gedigitaliseerde krantenpagina’s uit de periode tussen 1610 en 1995. Vrijwel alle krantenberichten in Delpher zijn volledig doorzoekbaar gemaakt met Optical Character Recognition (OCR), waardoor gebruikers zeer accuraat kunnen zoeken.
Nexis Uni geeft juist toegang tot krantenberichten uit de periode ná 1995 en maakt het mogelijk om de recente discussie in kaart te brengen en te analyseren. Je hebt alleen met je ULCN-account toegang tot Nexis Uni.
Leids onderzoek
Ook in Leiden wordt er onderzoek gedaan naar (de geschiedenis van) Sint en Piet. Het digitale scriptie repositorium geeft toegang tot een meerdere BA en MA scripties over dit thema.
Een voorbeeld van onderzoek door Leidse studenten én stafleden over de perceptie van Zwarte Piet is het wetenschappelijke artikel van Judi Mesman, Sofie Janssen en Lenny van Rosmalen: Black Pete through the eyes of Dutch children. Dit artikel is gebaseerd op psychologisch onderzoek en stelt vragen over hoe jonge kinderen Zwarte Piet beschrijven en karakteriseren.
Neem contact met ons op
Mist u een boek in deze lijst of wilt u de UBL vragen een boek over Zwarte Piet te verwerven? Neem dan contact op met onze vakreferenten.