Literatuur over discriminatie en racisme uit de collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden.
Na grootschalige protestacties in de Verenigde Staten naar aanleiding van politiegeweld tegen zwarte Amerikaanse burgers, werd ook in Nederland het debat rond racisme recentelijk opnieuw aangewakkerd. Deze hernieuwde en geïntensiveerde interesse voor problemen van racisme vormde voor sommigen aanleiding om belangrijke werken van zwarte auteurs (opnieuw) ter hand te nemen, boeken waarin racisme, discriminatie en emancipatie centraal staan. De collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden (UBL) bevatten een grote verscheidenheid aan literaire, historische, en sociologische werken van zwarte auteurs die zich uitspraken over het racisme dat door etnische minderheden wordt ervaren in Nederland en daarbuiten. Wij maakten een selectie uit onze collecties die vanzelfsprekend incompleet is. In deze lijst vindt u belangrijke recente en minder recente werken, van academische en literaire iconen, en van nieuw en noemenswaardig talent.
Amerikaanse auteurs
Zwarte Amerikaanse auteurs schrijven al eeuwenlang over hun ervaringen in de Amerikaanse maatschappij. Wij selecteerden enkele werken uit de Leidse collecties die in deze traditie passen en die een beeld kunnen geven van de rol die marginalisering en institutioneel racisme hebben gespeeld en spelen in de Amerikaanse samenleving. Alle werken in de onderstaande lijst zijn terug te vinden in de catalogus van de UBL, volg daarvoor de bijgevoegde links.
Morgan Parker – Magical Negro
De jonge dichteres Morgan Parker (1987) thematiseert in haar werk de beleving van zwarte vrouwen in de Verenigde Staten. Op de achterkant van haar recente bundel Magical Negro (2019) staat te lezen dat die een “archief van Zwarte alledaagsheid” is, “een catalogus van hedendaagse folk heroes, een etnografie van voorouderlijk leed.” In haar verzen verklaart Parker zich expliciet schatplichtig aan belangrijke zwarte denkers als Angela Davis en W.E.B. Du Bois. In één van haar gedichten vat ze haar strijd als zwarte feminist samen in de regels: “We have gathered / to learn to pronounce freedom.”
W.E.B. Du Bois - The Souls of Black Folk
Volgens de Amerikaanse schrijver en burgerrechtenactivist James Weldon Johnson is het belang van The Souls of Black Folk van W.E.B. Du Bois voor de Afro-Amerikaanse gemeenschap te vergelijken met dat van Uncle Tom’s Cabin. In het boek, dat in 1903 uitkwam, introduceerde Du Bois het idee van ‘double consciousness’, het idee dat zwarte mensen zich historisch gezien altijd zowel bewust moesten zijn van hoe ze zichzelf zagen alsook hoe de wereld hen zag. Du Bois’ biograaf Manning Marable zei eens over deze studie: “Weinig boeken schrijven geschiedenis, en nog minder worden het fundament voor sociale bewegingen en strijd van een hele populatie. The Souls of Black Folk doet beide. Het boek heeft bijgedragen aan het tot stand brengen van een intellectueel argument voor de zwarte vrijheidsstrijd in de twintigste eeuw.”
James Baldwin – Go Tell it on the Mountain
“Mountain is het boek dat ik moest schrijven als ik ooit iets anders zou gaan schrijven.” Dat zei James Baldwin over zijn eerste grote werk Go Tell It on the Mountain (1953). De semi-autobiografische roman laat zich lezen als een coming-of-age verhaal van een 14-jarige jongen in het Harlem van de jaren ’30. Twee jaar later zou van Baldwins hand de essaybundel Notes of a Native Son verschijnen, waarin hij op kritische wijze racisme in de Verenigde Staten en Europa doorlicht. Nog weer een jaar later, in 1956, publiceerde Baldwin de roman Giovanni’s Room, dat door de thematisering van homoseksualiteit niet alleen controverse veroorzaakte, maar van Baldwin ook een uitgesproken voorvechter in de Gay Liberation Movement maakte. Baldwins leven en werk illustreren bij uitstek hoezeer etniciteit, seksualiteit, en klasse met elkaar verstrengeld kunnen zijn in emancipatiebewegingen.
Colson Whitehead – Underground Railroad
Colson Whitehead geldt als één van de belangrijkste Amerikaanse schrijvers van dit moment. In 2017 ontving hij voor de Underground Railroad de Pullitzer Prize, en in 2020 kreeg hij hem opnieuw voor zijn roman The Nickel Boys – daarmee is hij één van de vier schrijvers die niet één, maar twee keer een Pullitzer wonnen. Underground Railroad vertelt het verhaal van een door haar slavenhouder begeerde slavin op een katoenplantage in Georgia. Ze onderneemt een vluchtpoging met hulp van een clandestien netwerk van antislavernijactivisten (de ‘Ondergrondse Spoorweg’). Net als in eerder en later werk treedt het thema van racisme in dit boek op de voorgrond.
Ta-Nehisi Coates – Between the World and Me
Nobelprijswinnares Toni Morrison vroeg zich ooit hardop af wie de intellectuele leegte zou moeten opvullen na het overlijden van James Baldwin. “Dat is overduidelijk Ta-Nehisi Coates. Verplichte lectuur,” was het antwoord op haar eigen overpeinzing. Between the World and Me is een epistolair werk waarin Coates een lange brief schrijft aan zijn vijftienjarige zoon, waarin hij onder meer aanstipt dat racisme voor hem vooral een lijfelijke ervaring is: het zwarte lichaam wordt volgens Coates voortdurend bedreigd, en die externe bedreiging kan steeds weer andere vormen aannemen, variërend van slavernij tot extreem politiegeweld. De flaptekst van de Nederlandse vertaling van Between the World and Me sluit af met het volgende: “Daarbij probeert hij één vraag te beantwoorden: is het in Amerika mogelijk om geweldloos in een zwart lichaam te leven?”
Nederlandse en Europese auteurs
Zowel zwarte als witte Nederlandse en Europese schrijvers hebben veel belangrijke bijdragen geleverd aan het racismedebat, zowel in academische context als in de publieke sfeer. Deze lijst is een selectie van schrijvers die op geheel eigen manier over hun eigen identiteit en ervaringen, of die van andere groepen schreven in Nederlandse of Europese context. Ook alle werken in deze lijst kunt u terugvinden in de catalogus van de UBL.
Ali Rattansi – Racism A Very Short Introduction
Racism A Very Short Introduction is een beknopt, maar veelomvattend overzicht van racisme in al haar verschijningsvormen. De auteur analyseert niet alleen recente uitingen van raciaal geweld en protest, maar schetst ook een – soms prikkelend - historisch en theoretisch kader dat ten grondslag ligt aan veel van de huidige maatschappelijke ontwikkelingen. Naast een focus op de Afro-Amerikaanse situatie worden ook antisemitisme en islamofobie tegen deze achtergrond besproken.
Sara Ahmed - On Being Included
In haar boek On Being Included: Racism and Diversity in Institutional Life (2012) stelt de Brits-Australische academica Sara Ahmed vragen over diversiteit, racisme en instituties. Ahmed geldt als belangrijk pleitbezorger van het intersectionele denken, waarin problemen op het gebied van gender, seksualiteit, en etniciteit in relatie tot elkaar worden gezien, en niet als losstaande problemen. In haar studie analyseert Ahmed de wijze waarop racisme soms verdekt aanwezig is in instituties, en zet daar een denken in termen van diversiteit tegenover als mogelijke remedie.
Gloria Wekker – White Innocence
Binnen debatten over racisme in Nederland is het ondertussen een ingeburgerde term: ‘white innocence’, witte onschuld. De frase is ook de titel van Gloria Wekkers studie naar racisme in Nederland: White Innocence: Paradoxes of Colonialism and Race (2016). Het boek geldt inmiddels als ankerpunt binnen het racismedebat in Nederland. In het boek vraagt Wekker zich onder meer af hoe het komt dat veel witte Nederlanders het bestaan van racisme in Nederland ontkennen, terwijl veel Nederlanders van kleur juist vaak in aanraking komen met racisme.
Anton de Kom - Wij slaven van Suriname
Deze maand werd bekend gemaakt dat Wij slaven van Suriname (1934) vanaf nu officieel tot de Nederlandse geschiedeniscanon behoort. In Suriname geldt De Kom al veel langer als nationale held: hij heeft een borstbeeld en er is een universiteit naar hem vernoemd. Het belang van Wij slaven van Suriname ligt niet alleen in de literaire kwaliteit die De Kom aan de dag legt, maar ook in het feit dat hij als eerste vanuit een antikoloniaal standpunt de Nederlandse overheersing in Suriname beschrijft. Zijn boek, dat aanvankelijk gecensureerd werd gepubliceerd en pas in 1971 in ongecensureerde vorm verscheen, laat zich lezen als een aanklacht tegen racisme, slavernij en uitbuiting.
Sunny Bergman – Wit is ook een kleur
In 2014 maakte Sunny Bergman de documentaire Zwart als roet, en in 2016 voegde ze daar het spraakmakende Wit is ook een kleur aan toe. Deze laatste documentaire zorgde ervoor dat de reeds aanwezige discussies over racisme in Nederland nog breder gevoerd werden. In het kielzog van Wit is ook een kleur publiceerde Bergman een boek met dezelfde titel, dat een verzameling bevat van haar activistisch getoonzette columns. In het boek stelt ze kwesties aan de orde als: hoe problematisch is het om wit te zijn? Wat hebben feminisme en antiracisme met elkaar te maken? En: wordt het niet eens tijd voor een verkiezing van de meest feministische man? Dat dergelijke vragen prikkelen is wel gebleken uit de intense debatten die kijkers en lezers van Bergmans werk naderhand voerden.
Philomena Essed – Alledaags racisme
‘Haar boodschap dat Nederland een racistische samenleving is stuitte dertig jaar geleden op hevig verzet, maar door een nieuwe generatie activisten wordt hoogleraar Philomena Essed op handen gedragen.’ Dat schreven Rasit Elibol en Jaap Tielbeke vorig jaar in De Groene Amsterdammer, naar aanleiding van de herwaardering voor haar werk, in het bijzonder haar boek uit 1984: Alledaags racisme, dat achteraf gezien als voorstudie te beschouwen is voor Understanding Everyday Racism: An Interdisciplinary Theory, waarop ze in 1990 zou promoveren. Voor Alledaags racisme sprak Essed een twintigtal vrouwen over het racisme dat zij ondervonden in alledaagse situaties: bij het zoeken naar werk, het vinden van een woning, contact met de buren of bij het winkelen. Gloria Wekker noemde het eens “een schande dat ze [Essed] nooit hoogleraar in Nederland is geworden. Ze is niet weggepest, maar het is haar niet aantrekkelijk gemaakt.”
Zwart: Afro-Europese literatuur uit de Lage Landen
Als je een bloemlezing uit de jaren ’50 bekijkt van de meest belangwekkende Nederlandse en Vlaamse auteurs, is de kans groot dat je een lijst met overwegend witte auteurs aantreft. Inmiddels is de literatuur van de Lage Landen er aanmerkelijk kleurrijker op geworden. Vamba Sherif en Ebissé Rouw besloten de auteurs van kleur, die zij als ‘Afro-Europees’ betitelen, in een bloemlezing samen te brengen, om te laten zien hoe divers het Nederlandse literaire veld tegenwoordig is. In het najaar van 2020 verschijnt een tweede deel onder de titel AfroLit, dat moderne literatuur zal bevatten uit de Afrikaanse diaspora.
Gert Oostindie & Karwan Fatah Black - Sporen van de slavernij in Leiden
Hoewel Leiden binnen de koloniale handel niet zo’n grote rol speelde als Amsterdam en Middelburg heeft de stad wel degelijk een slavernijverleden. In Sporen van de slavernij in Leiden worden de sporen van dat verleden nagegaan. Welke inwoners waren als bestuurders en ondernemers betrokken bij de slavenhandel en wie waren juist het slachtoffer daarvan? Hoe discussieerden intellectuelen en studenten aan de universiteit over de slavernij? En wat is er nog zichtbaar van dat verleden in museale collecties in de stad? Door de verschillende onderwerpen aan fysieke locaties te koppelen dient het boek als een gids voor wandelingen in en rond Leiden.
Benjamin H. Isaac – The Invention of Racism in Classical Antiquity
Provocatief boek dat stelling neemt tegen de lang wijdverbreide notie dat de wereld van de Klassieke Oudheid geen racisme (in de moderne betekenis van het woord) kende. Gebaseerd op een uitvoerige analyse van antieke teksten laat Isaac zien dat de Grieken en Romeinen naast culturele en etnische vooroordelen wel degelijk raciale stereotyperingen hanteerden. In The Invention of Racism in Classical Antiquity tracht hij te laten zien dat de Oudheid veel inzichten en aanknopingspunten biedt voor de studie van racisme door de eeuwen heen. Isaac gaf daarmee de aftrap voor een nieuw soort debat onder oudheidkundigen en classici.