‘Uit Leidse dozen’: brochures tonen gepassioneerde geloofsdiscussie
Ze hadden geen Twitter, maar wel brochures: katholieken en 'moderne protestanten' tussen 1840 en 1870. Daarmee bevochten ze vol passie elkaars ideeën. Ineke Smit maakte een catalogus van de brochures uit de collectie van de Universiteitsbibliotheek en overziet de discussie. Promotie 17 september.
Nog altijd duikt in de media soms een predikant op die stelt dat we de opstanding van Christus niet letterlijk moeten nemen. Theoloog Ineke Smit − tot haar pensioen ook docent wetenschappelijk Engels op de faculteit Sociale Wetenschappen − blijft zich erover verbazen dat een overtuiging als deze steeds weer het nieuws haalt. 'Voor mij bewijst het dat er niets nieuws onder de zon is. Dominee Zaalberg zei dit al in 1860 en hij was niet de laatste.'
Grenzeloos optimistisch
Zaalberg was een vertegenwoordiger van de 'moderne' protestanten, een stroming die de Bijbel niet meer zag als het letterlijke woord van God en een concreet geschiedenisboek, die vond dat de wonderen de wereld uit moesten en die grenzeloos optimistisch was over het heil dat de moderne ideeën zouden brengen. Zelf nadenken was het devies; met als resultaat de talloze afsplitsingen binnen het protestantse geloof zoals we die nu kennen. Hun ideeën brachten zij aan de man via brochures, die snel, gemakkelijk en zonder redactie van bovenaf te maken en te verspreiden waren.
De moderne protestanten hadden veel tegenstanders, onder wie de rooms-katholieken. Smit: 'Anders dan de moderne protestanten vonden zij dat je de interpretatie van de Bijbel niet aan de modale gelovige zelf kon overlaten. Zij hadden een krachtig centraal gezag met de Paus aan het hoofd. Zelf nadenken was niet verkeerd, maar je moest ermee uitkijken.'
Opvallend veel passie
Smit bestudeerde de honderden brochures van de twee groepen die de afdeling Bijzondere Collecties van de Universitaire Bibliotheken Leiden in bezit heeft. Ze maakte een catalogus van ruim 540 daarvan: De Leidse Lijst. Daarover, en over haar analyse van de discussie, schreef ze haar proefschrift. De passie waarmee de schrijvers hun ideeën verdedigen, viel Smit op. Zo schrijft protestant L.S.P. Meyboom in 1861: '[De tijd zal komen] dat de heilboodschap als één zonnestraal uit den hoogen over allerlei akker zal schijnen.'
Katholieken waren beter geïnformeerd
'De brochures zijn vaak geschreven in een levendige, scherpe en sarcastische stijl,' zegt Smit. 'Katholieken verweten de protestanten vaak dat ze zich niet goed verdiepten in het katholicisme, en daar hadden ze wel enigszins gelijk in. De katholieken laten in hun brochures zien dat ze beter geïnformeerd zijn over de moderne protestantse ideeën dan andersom.' De partijen verwijten elkaar ook vaak 'op de man te spelen', volgens Smit: 'Anders dan op Twitter was de maatstaf dat je de regels van de retorica, waaronder wellevendheid, netjes volgde.'
Het optimisme weer verdampt
In 1870, waar het onderzoek van Smit ophoudt, is het optimisme van de moderne protestanten verdampt. 'Ze zien in dat het moeilijk blijkt hun ideeën te laten inburgeren. En nu zien we inderdaad: een orthodoxe dominee die oppert dat Jezus niet werkelijk opstond uit de dood, baart nog steeds opzien. En in vrijzinnige kerken zijn de banken bijna leeg, terwijl evangelische en orthodoxe kerken wekelijks volle zalen trekken.'
Zelf heeft Smit er geen mening over: ze is niet religieus, maar gaat elke zondag naar haar kerk om mee te zingen in het koor. 'Ik heb vroeger een tijdlang een studentenkoor gedirigeerd; door de prachtige kerkmuziek is mijn interesse voor godsdienst als cultureel verschijnsel gewekt.'
Tekst: Rianne Lindhout
Mail de redactie