Portretteerde Rembrandt Leidse hoogleraar Van Schooten?
De Leidse hoogleraar wiskunde Frans van Schooten jr. (1615-1660) en zijn vrouw Margrieta zijn geportretteerd door Rembrandt. Dat stelt wiskundige en kunsthistoricus Johan Zwakenberg in zijn onlangs gepubliceerde artikel in het Leids Jaarboekje 2018. Leidse kunsthistorici zijn niet direct overtuigd van zijn ontdekking.
De portretten, die al waren toegeschreven aan Rembrandt, zijn in het bezit van de National Gallery of Art in Washington. Zwakenberg vergeleek het portret uit Washington met het portret van Frans van Schooten jr. uit de verzameling hoogleraarsportretten in het Academiegebouw. Dat portret hangt in de faculteitskamer van Wiskunde en Natuurwetenschappen. Zwakenberg vindt de gelijkenis opvallend. Volgens hem is het niet zo gek dat Rembrandt de hoogleraar en zijn vrouw portretteerde. Rembrandt zou diens oom, de schilder Joris van Schooten, goed kennen en het ging het stel in die tijd voor de wind. In de periode dat hij geportretteerd zou zijn, werd Van Schooten benoemd tot ‘Professor Matheseos’ en lid van de senaat. Zie ook het artikel in het Leidsch Dagblad 'Leidse hoogleraar op portret van Rembrandt'.
Eis exacte representatie stond niet voorop
Stijn Bussels, Leids hoogleraar ‘Kunstgeschiedenis voor 1800’, reageert voorzichtig op de ontdekking na een ‘eerste blik’ op Zwakenbergs publicatie. ‘Zeker bij kunstenaars als Rembrandt is het moeilijk om portretten zomaar te identificeren op basis van uiterlijke gelijkenissen. De eis naar een exacte, natuurgetrouwe representatie van de geportretteerden stond nooit helemaal voorop, het ging veeleer om het accentueren van hun vooraanstaande maatschappelijke positie. Het portret diende dus niet volledig de uiterlijke verschijning van de geportretteerde te spiegelen, als wel de ernst en waardigheid van de geportretteerde te versterken.’
Diverse kanttekeningen
De eveneens Leidse kunsthistoricus Marion Boers reageert ook kritisch op de vondst van Zwakenberg. ‘Ik heb het artikel met belangstelling gelezen en wil er toch een paar kanttekeningen bij maken. In de eerste plaats wordt beweerd dat de schilder Joris van Schooten een goede bekende zou zijn geweest van Rembrandt. Het toeval wil dat ik vrij uitgebreid onderzoek heb gedaan naar Van Schooten en van die ‘goede band’ is absoluut geen sprake.’ Bovendien is het volgens Boers helemaal niet zo logisch dat Rembrandt toen hij eenmaal in Amsterdam woonde iemand uit Leiden portretteerde. ‘Slechts bij zeer hoge uitzondering zijn door Rembrandt vooraanstaande personen geportretteerd buiten zijn woonplaats. Opdrachtgevers hebben altijd in de eerste plaats gezocht naar schilders uit hun eigen stad. Nu waren die in Leiden dun gezaaid, maar er moeten toch voldoende kandidaten zijn geweest.’
Zoeken naar gelijkenissen heikel
Daarnaast noemt Boers het zoeken naar gelijkenissen een ‘heikel punt’. ‘Vanwege het overmatige gebruik van schaduwen in het gezicht, maar ook vanwege het feit dat Rembrandt al in zijn eigen tijd werd bekritiseerd vanwege de gebrekkige gelijkenis in zijn portretten, is het vrij gevaarlijk om dit soort toeschrijvingen te doen.’ Tot slot maakt Boers een opmerking over het ontbreken van Rembrandts naam in de boedelinventaris. ‘Het ontbreken van een verwijzing naar de schilder is voor mij een derde aanwijzing dat het hier gaat om een toeschrijving waar wel de nodige kanttekeningen bij moeten worden geplaatst.’
Verder onderzoek experts nodig
Kunsthistoricus Corrie van Maris, medewerker Academisch Historisch Museum van de universiteit, reageert verrast op de ontdekking. ‘Het is wel bijzonder dat een wiskundige die tevens kunsthistoricus is met een frisse blik dit onderzoek heeft gedaan.’ Ze kan nog niet zeggen of ze Zwakenbergs mening deelt. ‘Ik moet zijn publicatie nog lezen en bovendien moeten Rembrandtexperts zoals de kunsthistoricus Rudi Ekkart ernaar kijken. Hij kent ook de portretten in het Academiegebouw op zijn duimpje.' Ekkart heeft destijds als directeur van het Academisch Historisch Museum de verzameling hoogleraarsportretten, de Icones Leidensis, gepubliceerd. Dat de familie Van Schooten Rembrandt kende is mogelijk, aldus Van Maris. Frans van Schooten jr. en diens vader gaven ook les aan de ingenieursschool en verkeerden in de netwerken van ambachtslieden waar schilders als Rembrandt destijds wellicht ook toe behoorden.
Relatie Rembrandt en Leidse universiteit
Los van de vraag of Rembrandt Van Schooten inderdaad portretteerde, staat wel vast dat Rembrandt een band had met de toen nog jonge Leidse universiteit. De in Leiden geboren schilder stond hier zelfs in 1620 ingeschreven als letterenstudent, al was dat vermoedelijk meer vanwege de bijkomende voordelen zoals vrijstelling van dienst van de schutterij. Ook staat vast dat Rembrandt diverse portretten schilderde van vooraanstaande mannen die in Leiden gestudeerd hadden. De bekendste zijn Marten Soolmans (rechten) en Nicolaes Tulp (medicijnen).
Tekst: Linda van Putten
Mail de redactie